Treva e Ulqinit dëshmohet si vendbanim  që nga periudha  parahistorike. Të dhënat  arkeologjike  dhe historiografike  mbi Ulqinin  flasin qarte se  historia më e  lashtë e këtij qyteti  mijëvjeçar  zë rrënjë  në truallin dhe qytetërimin Ilir, dhe si I tillë ky është njëri  ndër qytetet  më të vjetra  dhe më interesante të Adriatikut.

Një nga monumentet më të bukur, më të mëdha dhe më të rëndësishëm të historisë dhe kulturës së këtij qyteti të lashtë padyshim që  është kalaja  shekullore e cila  mbetet  një arkiv i gurtë që ofron varietete stilesh dhe kontributesh të epokave të ndryshme.

Kalaja e Ulqinit është vendi ku janë gjetur  gjurmët më të lashta  të këtij qyteti.Këto gjurmë  na shpien  te Ulqini antik e për këtë  na shërben  bedeni  ilir  I zbuluar  thellë nën shtresat e dheut të platosë  më të lartë të kalasë.

Ky beden ilir , që I takon  llojit të  mureve të ashtuquajtura “Qiklopike” është I ndërtuar  në blloqe  të mëdhenj  të gurit të  vendit dhe dëshmon , pa kurrfarë dyshimi , për themelet e  para të  këtij  qyteti shumë të lashtë. Ndërkohë  në një bllok  guri  që është ruajtur  në ballinën  e bedenit  mesjetar  figuron  një reliev  me kuntura primitive  e arkaike , I cili sipas gjithë gjasave , paraqet  perëndinë locale te  detit , apo  zotin  ilir të detit  si mbrojtës  I këtij  qyteti  antic bregdetar.

Kalaja e Ulqinit , ngjason  me nje anije  të mbetur në  rërë , por me plot jetë  dhe kështu  ngrihet  plot 25 shekuj , ku janë ndrruar civilizimet , kulturat  që kanë lënë gjurmë  të dukshme sot e kësaj dite.

Si rrallë kund , jeta brenda mureve të lashta të kalasë vazhdon! Është ky elementi më i habitshëm i kalasë, e cila brenda saj ruan jetët e banorëve, jetë këto po aq të izoluara sa edhe te privilegjuara në këtë pozicion mbi qytet.

Ajo që ekziston brenda mureve është vërtet një qytet tjetër me shtëpi, lokale e restorante,me xhaminë- kishën  pazarin  e gjytetit, tregun e robve ,  muze e monumente.

Pamje e pabesueshme!  Turistët mahniten më këtë peizazh. Banorët,  pa dyshim figurat më interesante të Kalasë, janë edhe historianët më të mirë të qytetit, ndonëse të padeklaruar. Ata dalin e presin turistë në prag të derës, e ndajnë me ta historitë e kalasë ,monumentet  disa prej të cilave sot janë rrënoja.

Në saje të pozitës strategjike  dhe bedeneve të fortifikuara   mirë, ky qytet I përballloi luftrave  dhe sulmeve Sipas historianëve  prej  vitit 1250 deri  në fund të shekullit 14 ne lokalitetin ekalasë  janë ndërtuar objekte kulti, nërkohe nga  koha  e  sundimit  të dinastisë  së princërve  Ballshaj kemi ende sot e kësaj dite Kullën e Ballshajve , kullë kjo  që u rindërtua disa  hrë  dhe sot  shërben si mu ze –galeri . Po ashtu në kalanë e ulqinit  mund të  hasen  element të  kulturës dhe  urbanizimit  venedikas  të cilat pasqyrohen  në rindlrtimet  e ndërtimet  e  bedenave, portave , kullave, pallateve , kishave dhe shesheve. Si gjurmë nga ajo kohë  ka mbetur , ndër të tjera  edhe një  mur I lartë  mbi sheshin në  hyrjen veriore  të kalasë, ku me tulla të kuqe  të murosura  janë formuar shkronjat dhe  emir Johani Bolani  për të cilin pohohet  se ishte princ I Venedikut  si restaurues  e kapidan  I Ulqinit  nga mesi I shekullit 15.

Ndërkohë në kalanë e Ulqinit  kemi mjaft objekte  nga periudha  që flet për Ulqinin nën  sundimin turk., veçojmë Pazarin  e gjytetit,Kroin e Sinan Pashës e në qytet nga kjo periudhe kemi  xhami,hamame e kroje etj. Udhepershkruesi  turk Evlia Çelebia  thote për kalanë e Ulqinit ndër të tjera ….Është ndërtuar prej guri  të latuar  dhe ka formpn e gjashtëkandëshit …është qytet shumë I bukur ….

Në shekullin  e 17 në Ulqin  jetoi mesia Sabetaj Cevi nga Izmiri 1626-1676 I cili  si I ri  pat themeluar  lëvizjen  masovike  të hebrenjve  në Turqi  dhe ishte nxitës I  reformës së  Talmudit  hebraik .Thuhet se ai  ka kaluar  dhjetë  vjetët  e fundit të jetës  në Kullën e Ballshajve . gjurmët e tij  duket se kanë mbetur  edhe  te dy altarët  hebraikë  në kullën E ballshajve , pranë  të  cilëve  mendohej  se ky I lutej fshehurazi perendisë.

Dëshmitë historike të Kalasë  pasqyrohen  në muzeun  e ngritur  aty , ku ka  objekte  të gjetura , që janë të lidhura  me kalanë  dhe I perkasin  periudhave të ndryshme.

Por,  përkundër të gjithë kësaj ka ende shumë gjëra  të panjohura  që presin  të shpalohen  me fuqinë e argumentit  shkencor  dhe me fuqinë artistike  si dy të vërteta jetësore  që shpesh shkojnë  krahas , gërshetohen  e plotësohen  mes veti.